Η τέχνη την εποχή της κρίσης

Έχει θέση η τέχνη την εποχή της κρίσης; Και ποια είναι αυτή;

Καταγράφουμε δημοσιεύματα από την Deutsche Welle και από την Καθημερινή της Κυριακής 23 / 5 τα οποία προσεγγίζουν το θέμα.

Με ορισμένες δικές μας σύντομες σκέψεις.

«Ανθρωπάκο, τί γίνεται τώρα;»

Ολοκληρώθηκε το φεστιβάλ θεάτρου στο Βερολίνο με τις δέκα καλύτερες παραστάσεις του γερμανόφωνου χώρου. Το βραβείο απονεμήθηκε στο κρατικό θέατρο του Μονάχου για το έργο με τον τίτλο "Ανθρωπάκο, τί γίνεται τώρα";

Το κτίριο που στεγάζει το φεστιβάλ θεάτρου του Βερολίνου, το σημαντικότερο στο είδος του, στο γερμανόφωνο χώρο, θα ξεκινήσει σε λίγες μέρες να ανακαινίζεται. Για τις ανάγκες του φεστιβάλ έγιναν μόνο κάποια μερεμέτια. Πάντως για την ανακαίνιση έχει προβλεφθεί ένα σημαντικό κονδύλι από το πακέτο στήριξης για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης. Η οικονομική κρίση, οι χαμένοι και η κερδισμένοι, η ηθική που αναπτύσσεται σε τέτοιες εποχές, ήταν ένα από τα βασικά θέματα του φεστιβάλ όπως λέει ο Βόλφγκανγκ Χέμπελ, εκπρόσωπος τύπου της κριτικής επιτροπής: «Βλέπει κανείς πως όλες οι παραγωγές τις οποίες προσκαλέσαμε είχαν να κάνουν με αυτό το θέμα. Ούτως ή άλλως το θέατρο ασχολείται εδώ και χρόνια με αυτή τη θεματική. Στην Γερμανία ακόμα και σε εποχές που ήταν πολύ καλύτερες οικονομικά για τη χώρα, το θέατρο παρουσίαζε τους χαμένους του οικονομικού θαύματος και τους υπερασπιζόταν».

Το βραβείο φέτος απονεμήθηκε στους Ανέτ Πάουλμαν και Πάουλ Χέρβινγκ από το κρατικό θέατρο του Μονάχου για το έργο με τον τίτλο «Ανθρωπάκο τι γίνεται τώρα;». Η σκηνοθεσία βασίζεται στο μυθιστόρημα του Χανς Φαλάντα που έγραψε το 1932 και μιλάει για το κραχ του 1929 και την οικονομική εξαθλίωση εκατομμυρίων ανθρώπων.

Η οικονομική εξαθλίωση εκατομμυρίων ….

Ο σκοτεινός κόσμος των φτωχών που ζουν στο περιθώριο ήταν και το θέμα της σκηνοθεσίας της Κάριν Μπάγερ από το κρατικό θέατρο της Κολωνίας. Βασίζεται στην ταινία του Ιταλού Έτορε Σκόλα «Οι βρώμικοι, οι άσχημοι και οι κακοί». Ο θεατής παρακολουθεί τη ζωή μιας οικογένειας που είναι κλεισμένη μέσα σε ένα γυάλινο σπίτι. Άνθρωποι πάμφτωχοι, εξαθλιωμένοι, πρόθυμοι να πουλήσουν οτιδήποτε και να πουληθούν για να αποκτήσουν λίγα χρήματα. Βρίζουν, φωνάζουν, χτυπιούνται, κάνουν σεξ, κλαίνε, παρακαλάνε, εξευτελίζονται. Ο κόσμος των φτωχών δεν είναι άγιος. «Όταν βλέπω στην τηλεόραση πως μιλάνε γι αυτό το κομμάτι της κοινωνίας βλέπω πως υπάρχει πολύ κακογουστιά. Το βρίσκω εντυπωσιακό ότι φέτος στο φεστιβάλ, μιλήσαμε για αυτό το θέμα με ένα πολύ πνευματικό τρόπο, με απόσταση, με ζωντάνια. Κάναμε συζητήσεις για την οικονομική καταστροφή που έρχεται ή που δεν έρχεται» λέει και πάλι ο Βόλφγκανγκ Χέμπελ.

Αινιγματικό και με χιούμορ ήταν το έργο που σκηνοθέτησε ο Ελβετός Κρίστοφ Μαρτάλερ. Η σκηνογράφος του Άννα Βίμπροκ έφτιαξε ένα περίπτερο, μέσα στο οποίο μένουν άνθρωποι που η ανάγκη τους έφερε να μείνουν μαζί. Έχασαν τα πάντα λόγω της οικονομικής κρίσης αλλά παρόλα αυτά δεν μπορούν να συνεννοηθούν, δεν μιλάνε την ίδια γλώσσα.

Το φεστιβάλ θεάτρου στο Βερολίνο φέτος ήταν ίσως περισσότερο επίκαιρο από ποτέ.

Καθημερινή 23/5

Η κρίση δεν λύγισε την τέχνη

Το κραχ στην Αργεντινή μαζί με τη φτώχεια έφερε «ρεύμα» οικονομίας, ευέλικτες παραστάσεις, δωρεάν θεάματα

Του Δημήτρη Ρηγόπουλου

Το «Κολόν» είναι ένα από τα μεγαλύτερα θέατρα του Μπουένος Άιρες. Λίγους μήνες μετά την κήρυξη πτώχευσης τον Δεκέμβριο του 2001, ένα ανοιξιάτικο απόγευμα ο κόσμος παρακολουθούσε από τα λεωφορεία μια πυκνή ουρά να ξεδιπλώνεται χωρίς εμφανές τέλος. Ήταν οι θεατές μιας ασυνήθιστης παράστασης που χωρίς να το θέλει θα έμενε στην ιστορία της πόλης. Ο κόσμος δεν κρατούσε χρήματα που αντιστοιχούσαν στο αντίτιμο του εισιτηρίου, αφού εισιτήρια, όπως και χρήματα άλλωστε, δεν υπήρχαν. Ο καθένας είχε μαζί του μικρές σακούλες με ρύζι, μακαρόνια, γάλα. Μόνο έτσι θα έμπαιναν στο θέατρο.

Εννιά χρόνια μετά το αργεντίνικο κραχ και την ιδιότυπη εκείνη παράσταση, η θεατρική σκηνή του Μπουένος Αϊρες γνωρίζει ιδιαίτερη άνθηση.

Οι συνέπειες της κρίσης κορυφώθηκαν τον Οκτώβριο του 2002 όταν οι περισσότεροι από τους μισούς Αργεντίνους (57,5%) ζούσαν επισήμως κάτω από το όριο της φτώχειας, ενώ ένα διόλου ευκαταφρόνητο 27,5% αντιπροσώπευε τους πολίτες που ζούσαν σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας. Την ίδια χρονιά το θέατρο «άντεχε» εντυπωσιακά. Περισσότερες από 390 ομάδες συνέχιζαν να ετοιμάζουν παραστάσεις και να τις παρουσιάζουν στα 123 «επίσημα» θέατρα της πρωτεύουσας. Και σχεδόν 150 παραστάσεις ανέβηκαν εκτός του επίσημου δικτύου, στο off Buenos Aires. H συγγραφέας και μεταφράστρια Εφη Γιαννοπούλου έζησε από κοντά τον θεατρικό «πυρετό» της πόλης, καθώς έμεινε μερικούς μήνες στο Μπουένος Αϊρες το 2006. «Θυμάμαι μια παράσταση που παιζόταν σε σπίτι. Σε κανονικό σπίτι».

Η έκρηξη του ντιζάιν

Αλλά δεν ήταν μόνο το θέατρο. Ο Θανάσης Παπαδημητρίου πήγε στην Αργεντινή παραμονές της χρεοκοπίας. Θα εργαζόταν ως νηπιαγωγός στο σχολείο της ελληνικής κοινότητας του Μπουένος Άιρες. Στην αρχή η εμπειρία ήταν τρομακτική. «Υπήρχε φόβος. Έβλεπες επιδρομές σε εστιατόρια. Έκλεβαν το ταμείο και τους πελάτες μαζί». Αλλά όταν πέρασε το πρώτο καυτό κύμα των αιματηρών διαδηλώσεων και των λεηλασιών, η κοινωνία άρχισε να ισορροπεί στη νέα πραγματικότητα. «Οι άνθρωποι που έμεναν άνεργοι και δεν ήταν καθόλου λίγοι, απογοητευμένοι επειδή η πιθανότητα να βρουν καινούργια δουλειά ήταν μικρή, στρέφονταν στο πιο δημιουργικό κομμάτι του εαυτού τους», θυμάται ο κ. Παπαδημητρίου. «Και άρχισαν να φτιάχνουν πράγματα. Αντικείμενα, μικροέπιπλα, κατασκευές, ζωγραφική, τα πάντα. Έτσι, μέσα σε λίγους μήνες το Μπουένος Άιρες γέμισε μικρές γκαλερί, αλλά και μαγαζάκια από νέους ντιζάινερ που προσπαθούσαν να πουλήσουν τις κατασκευές τους. Ακόμα πιο διαδεδομένοι ήταν οι πάγκοι σε μεγάλες υπαίθριες αγορές στις πλατείες της πόλης. Το να πουλήσουν τα έργα τους ήταν πιο εύκολο από ποτέ, καθώς όλα τα προϊόντα εισαγωγής ήταν απλησίαστα για ένα συντριπτικά υψηλό ποσοστό της κοινωνίας της Αργεντινής».

Το Μπουένος Αϊρες πλημμύρισε με γκαλερί. Μέσα σε τρία χρόνια, από το 2005 μέχρι το 2008, η εξαγωγή έργων τέχνης αυξήθηκε κατά 65%! «Η άνοδος των εξαγωγών έργων τέχνης μπορεί να αποδοθεί σε δύο παράγοντες», υποστηρίζει ο ειδικός Αντριαν Γκουαλντόνι Μπασουάλντο. «Από τη μια έχουμε τη διεθνή αναγνώριση για την ποιότητα της τέχνης που παράγεται στην Αργεντινή και ταυτόχρονα επωφελούμαστε από την διαφορά της αξίας ανάμεσα στο πέσο και στα άλλα νομίσματα».

Η φτώχεια έγινε στυλ

Η προσαρμογή στις νέες συνθήκες απαίτησε ευελιξία και ιδέες. Παραστάσεις 24 ρόλων παίζονταν από πέντε ηθοποιούς, γιατί τόσο μπορούσε να αντέξει ο σφιχτός προϋπολογισμός μιας ομάδας. Το εύρημα μάλιστα έγινε «στυλ» ή «ιδεολογία», αναγορεύθηκε σε «ρεύμα» και βγήκε έξω από τα σύνορα της χώρας. Η θεατρική εβδομάδα συρρικνώθηκε σε δύο ημέρες και πολλές ομάδες συντηρούσαν ένα χώρο. Μια ημέρα μπορούσες να δεις τρεις παραστάσεις στη σειρά στο ίδιο θέατρο. Η αίθουσα «El Camaran de las Musas» είναι μια ενδιαφέρουσα περίπτωση. Άνοιξε τις πόρτες της το 2001, όταν τα σημάδια της μεγαλύτερης ύφεσης της αργεντίνικης οικονομίας είχαν γίνει ορατά. Παρ’ όλα αυτά η ενεργητικότητα στο ζενίθ της κρίσης έπιασε κόκκινο. Γρήγορα ο νέος χώρος έγινε στέκι. Ο Εμίλιο Γκουτιέρες θυμάται: «Ο κόσμος ερχόταν να δει θέατρο, να παρακολουθήσει διαλέξεις, να δει εκθέσεις ή να πιει το ποτό του». Ο ίδιος δίνει την εξήγηση για το φαινομενικά παράδοξο αργεντίνικο boom στις τέχνες: «Σε εποχές κρίσης ο κόσμος έχει ανάγκη να βγει από το σπίτι του, να δει κάτι άλλο από αυτό που του προσφέρει η τηλεόραση».

Κατέρρευσαν οι τιμές

Η κρίση έφερε σημαντική μείωση των τιμών στα εναλλακτικά, κυρίως, θεατρικά στέκια του Μπουένος Αϊρες. Ενα «κανονικό» εισιτήριο πριν από το 2001 κόστιζε κατά μέσο όρο από 12 έως 15 πέσος. Σε 12 μήνες η αντίστοιχη τιμή κυμαινόταν από 5 μέχρι 8 πέσος και το ακριβότερο εισιτήριο δεν κόστιζε περισσότερο από 10 πέσος. Φοιτητές και ηλικιωμένοι μπορούσαν να δουν θέατρο ακόμα φθηνότερα, με 2 ή 3 πέσος.

Αλλά η κρίση έφερε και μια παράδοξη μόδα: τη μόδα των «δωρεάν» θεαμάτων. Το 2002 εγκαινιάστηκε το πρώτο επαγγελματικό θέατρο δωρεάν θεαμάτων στο Λοράνχε του Μπουένος Αϊρες. Ο θεατρικός επιχειρηματίας Κάρλος Ρότεμπεργκ σκέφτηκε να δεσμεύσει μια αίθουσα στο συγκρότημα «Corrientes 1372», όπου παρουσιάζονταν αποκλειστικά παραστάσεις χωρίς εισιτήριο. «Πολλαπλασιάσαμε την ποσότητα των προσφερόμενων θεαμάτων και στο τέλος της σεζόν είχαμε ένα μέσο όρο εσόδων 4 ή 5 πέσος κατ’ άτομο», δηλώνει ο Ρότεμπεργκ.

Η Εφη Γιαννοπούλου δεν θεωρεί ότι η Ελλάδα θα εξελιχθεί υποχρεωτικά σε μια νέα Αργεντινή. Παρ’ όλα αυτά βρίσκει ομοιότητες. «Και στην Αργεντινή πέρασαν μια περίοδο εύκολου πλουτισμού που ξεφούσκωσε απότομα. Σήμερα σε προσκαλούν σε δείπνο και είναι πιθανό το μενού να περιλαμβάνει ένα πιάτο φακές. Ενώ εμείς θα πρέπει να “σηκώσουμε” τον μισό Βασιλόπουλο. Σε πολλά πάρτι θα βρεις μόνο μπίρα, την οποία συνήθως έχεις αγοράσει εσύ ο ίδιος. Η Αργεντινή άντεξε. Δεν διαλύθηκε, είναι μια κοινωνία σε ανασυγκρότηση».

Στην Ουγγαρία, λύση οι χορηγίες

Στις 27 Οκτωβρίου του 2008 η Ουγγαρία χτύπησε την πόρτα του ΔΝΤ και της Ευρωπαϊκής Ενωσης προκειμένου να εξασφαλίσει δάνειο 25 δισ. ευρώ. Ο αντίκτυπος στην πολιτιστική βιομηχανία της χώρας ήταν άμεσος. Η κυβέρνηση του σοσιαλιστή Φέρεντς Γκιούρτσανι, το κόμμα του οποίου καταποντίστηκε στις πρόσφατες εκλογές, σταμάτησε όλα τα μεγάλα πρότζεκτ πολιτιστικής υποδομής. Με εξαίρεση τη χρηματοδότηση για το Πεκς, Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης το 2010.

Πιο χαρακτηριστική περίπτωση η ανακαίνιση του Θεάτρου Ερκελ στη Βουδαπέστη, έδρα της δεύτερης κρατικής όπερας της χώρας. Το 2008 ο Γκιούρτσανι υποσχέθηκε σταθερή χρηματοδότηση της τάξης των 5,3 δισ. ουγγρικών φιορινιών. Το 2009 εκταμιεύθηκαν 5,05 δισ. και για το 2010 δεν αναμένεται να ξεπεράσουν τα 4,9.

«Η θετική επίπτωση της κρίσης ήταν ότι οι πολιτιστικοί οργανισμοί στην Ουγγαρία υποχρεώθηκαν να βελτιώσουν το μάρκετινγκ και να εστιάσουν περισσότερο στην προσέλκυση χορηγιών», μας λέει ο Αντράς Ντέζι, δημοσιογράφος στη μεγαλύτερη εφημερίδα της χώρας, τη Nepszabadsag. Ταυτόχρονα, η προηγούμενη κυβέρνηση υιοθέτησε νόμο σύμφωνα με τον οποίο όσοι βοηθούσαν οικονομικά θεατρικές ομάδες και οργανισμούς δικαιούνταν φορολογική έκπτωση.

Στην Ουγγαρία, όπως και στην Ελλάδα, πολλά θέατρα εξαρτούν τη βιωσιμότητά τους από τις επιχορηγήσεις των δημόσιων ταμείων. Τώρα, η συμμετοχή της τοπικής αυτοδιοίκησης στα σχετικά προγράμματα μειώθηκε.

Η άποψη του Νέου Μέτοικου

Εμείς κρατάμε την άποψη ότι σε καιρούς κρίσης ο κόσμος έχει ανάγκη από την τέχνη. Έχει την ανάγκη να εκφραστεί, αλλά και να επικοινωνήσει, να «μοιραστεί» βιώματα και συναισθήματα.

Δεν θα ήταν περιττή «πολυτέλεια» και σε μια τέτοια εποχή – ως αντίδοτο και στο ισοπεδωτικό μιντιακό βομβαρδισμό του «πολιτισμού της τσόντας» - να ενισχυθούν πρωτοβουλίες σε διάφορες μορφές τέχνης.

Ιδιαίτερα οι πρωτοβουλίες από νέους ανθρώπου, νέα σχήματα.

Αλλά και από καταξιωμένους καλλιτέχνες.

Να φτάσουν όλα αυτά πιο κοντά στον απλό άνθρωπο.

Η ιδέα και για κάποιες δωρεάν παραστάσεις δεν είναι τόσο απόμακρη πλέον.

Η μείωση της τιμής των εισιτηρίων σε πολλές παραστάσεις θεατρικές και μουσικές επίσης.

Ανάγκη η συνεργασία μεταξύ σχημάτων, ομίλων και ομάδων.

Η Αυτοδιοίκηση, οι νέοι Δήμοι οφείλουν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις των καιρών.

Α, και κάτι άλλο … εδώ στην Ελλάδα οι επενδύσεις στον πολιτισμό θεωρούνται «αντιαναπτυξιακές» και περιττή σπατάλη – χρόνια τώρα. Ενώ, όπως προκύπτει από το ρεπορτάζ, στη συντηρητική Γερμανία της αντιπαθητικής Μέρκελ, « για την ανακαίνιση του κτιρίου που στεγάζει το Φεστιβάλ Θεάτρου του Βερολίνου, έχει προβλεφθεί ένα σημαντικό κονδύλι από το πακέτο στήριξης για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης.»

Και κάτι ακόμα.

Δεν είναι εκτός του πεδίου της τέχνης να συζητά και να ασχολείται με τα προβλήματα και τις πληγές της κοινωνίας.

Εδώ και καιρό στη χώρα μας από τη μια επικρατεί η ισοπεδωτική αποβλάκωση που προβάλλεται κυρίως από την τηλεόραση. Και από την άλλη στο όνομα της «καθαρής τέχνης», της «τέχνης για την τέχνη» εξοβελίστηκαν κατά πολύ από τη θεματολογία έργα, νοήματα, νέες ιδέες που να αναδεικνύουν την κοινωνική ή και την πολιτική πραγματικότητα.

Δεν σημαίνει αυτό επαναφορά στη «στρατευμένη τέχνη». Πέρα από την ανακύκλωση απλουστευτικών διαχωριστικών διλημμάτων του παρελθόντος, θα θέλαμε να πούμε ότι η τέχνη μπορεί να υπηρετεί και να εκφράζει κάθε ανθρώπινο βίωμα.

Αρκεί να είναι τέχνη.

Και τότε λειτουργεί ως θεραπεία της ψυχής.

Ακόμη και στην εποχή της κρίσης.